به شماره افتادن بمب ساعتی سبزوار با غفلتی ویرانگر
قنات های سبزوار با بیش از ۹۰۰۰ لیتر آب در ثانیه بدون هیچ گونه بهروری و استحصال از این فرصت و ثروت خدادادی متاسفانه به صورت تهدیدی جدی به صورت مکرر و در زمان های متوالی ضمن بلعیدن بخشی از منابع و اماکن شهری باعث هراس عمومی و بروز تنش اجتماعی و مدیریتی شده اند.
قدمت قنات های سبزوار به دو هزار سال می رسد،از جمله قنات ساسان کاریز مقیسه ، قنات کوشک، کلاه فرنگی، نقابشک کهن، حاج ملا، حاج عباس و…
بیهق اندیشه/قنات های سبزوار با بیش از ۹۰۰۰ لیتر آب در ثانیه بدون هیچ گونه بهروری و استحصال از این فرصت و ثروت خدادادی متاسفانه به صورت تهدیدی جدی به صورت مکرر و در زمان های متوالی ضمن بلعیدن بخشی از منابع و اماکن شهری باعث هراس عمومی و بروز تنش اجتماعی و مدیریتی شده اند.
شهر سبزوار ۱۳ رشته قنات فعال به طول ۵۰ کیلومتر دارد که با احتساب همه قنوات شهرستان این رقم به ۱۰۱۲رشته و طول هزار و ۱۵۵کیلومتر خواهد رسید.
این یعنی یک هفتم قنات های خراسان رضوی در سبزوار است که قادر است یک چهارم آب کشاورزی شهرستان را تامین کند.
شتاب روند تخریب ۱۳رشته قنات که در امتداد شمالی-جنوبی از زیر شهر سبزوار عبور کرده اند ، به دغدغه ای برای مردم و مدیران شهری این دیار تاریخی تبدیل شده است.
رها کردن فاضلاب ساختمان ها در قنات ها از جمله مشکلاتی است که نشست زمین،بلعیده شدن ساختمان ها و در نهایت فاجعه جانی و مالی احتمالی را در پی دارد و از تهدیداتی است که شهر سبزوار با آن دست و پنجه نرم می کند و در این راستا باید ردیابی مسیر آسیب دیدگی قنات ها،حفاظت،لایروبی و مرمت قنات هایی که از ناحیه ساخت و سازهای شهری آسیب دیده اند ،در دستور کار قرار گیرد.
حدود ۳۰۰هکتار از هسته مرکزی سبزوار به طور مستقیم و غیر مستقیم تحت تأثیر اثرات مخرب زیر سطحی قنات ها قرار دارد.
منطقه در معرض خطر ، شامل بافت فرهنگی، اقتصادی و کانون رفت و آمد مردم می شود که آثار تاریخی ارزشمندی چون مسجد جامع ، مسجد پامنار،بازار اصلی، یازده کاروانسرا و تیمچه، خانه های تاریخی، مدرسه فخریه و حمام قیصریه در آن قرار دارد.
تعدادی از قنات ها دارای روان آب ، بخشی آغشته به فاضلاب و قسمت هایی نیز متروک شده است که عملکرد تخریبی آب در این قنات ها و از طرفی انباشت ساختمان ها و معابر و تأسیسات شهری بر روی آنها از یک فرآیند تخریبی رو به رشد و غیر قابل پیش بینی در حال و آینده خبر می دهد.
به جز آب های فراوان حاصل از بارش ،در هر ثانیه حدود ۹۰۰لیتر آب شرب از ۳ سفره کلوت، کسکن و بفره به حدود ۳هزار هکتار حوزه شهری سبزوار تزریق می شود که با احتساب ۳۰درصد تبخیر این میزان،به طور میانگین ۴۰۰لیتر آبدهی به تصفیه خانه فاضلاب حدود ۲۰۰لیتر به آب های سرگردان زیر شهر افزوده می شود که باید برای آن چاره ای اندیشد قبل از وقوع فاجعه!
چرا که اگر تدبیری نشود این نعمت خدادادی مرگ خاموش سبزوار را رقم خواهد زد.
شهرداری،جهادکشاورزی،آب و فاضلاب،مالکین قنات ها و فرمانداری ،دستگاه هایی هستند که مسئولیت قنوات سبزوار به نوعی به آنها بر می گردد و باید پاسخگو باشند.
آب و فاضلاب سبزوار مدعی است که جمع آوری آب های سطحی بر عهده شهرداری است و شهرداری با استناد به ماده ۳۷قانون توزیع عادلانه آب موضوع بهسازی و مرمت قنوات به عنوان آب های زیر سطحی و سرگردان، این مسئولیت را برعهده امور آب منطقه می داند.
از طرفی مسئولیت قنوات دایر بر عهده جهادکشاورزی و قنوات بایر بر عهده شهرداری است.
بحران قنات ها فقط وجود حفره و کانال زیر سطح شهر نیست بلکه ساخت و سازهایی بدون برنامه باعث آسیب دیدگی مسیر قنات شده و آب موجود از مسیر طبیعی خود خارج شده است و در عمق هشت متری مرکز شهر حجم قابل توجهی از آب وجود دارد.
فضای زیرین شهر سبزوار هر لحظه در حال خالی شدن است که در نهایت به لایه مختصری می رسد که با فشار جزئی زمین فرو می ریزد.
مشکل بالا آمدن آب های زیر زمینی فقط مربوط به قنات ها نیست بلکه فرسودگی شبکه آب و فاضلاب نیز باعث سرگردانی آب در زیر بافت شهر شده است.
ساخت و ساز ، یکی از عوامل موثر در مسدود شدن دیواره های قنات ها بوده که باعث پس زدن آب آنها و گم شدن سرچشمه قنات ها می شود لذا باید نقشه جامع قنوات سبزوار تهیه ،( از طریق مشاهده مستقیم مقنی و یا روش های ژئوفیزیکی امکان پذیر است ) و وضعیت آنها از لحاظ دایر یا متروک بودن بررسی شود و در اختیار سازمان نظام مهندسی قرار داده شود.
به همین منظور مالکان برای ساخت بیش از ۶طبقه موظف به آزمایش خاک هستند و سطح آب های زیر زمینی در قنوات سبزوار مورد بررسی قرار می گیرد.
از لحاظ علمی اشباع کردن وغیر اشباع کردن خاک به سرعت سبب ریزش در محدوده شهری سبزوار می شود لذا باید به میزانی آب از سطح زیر زمین برداشت شود که هیچ گونه فرونشست زمین صورت نگیرد.
تهدیدات قنوات سبزوار:
تخریب معابر شهری و خیابان ها و بروز خطرات جانی،تهدید بهداشت عمومی(ورود فاضلاب ها به قنوات)، تخریب آثار تاریخی شهر، افزایش هزینه های جمع آوری فاضلاب، دبی آب، شوک حجمی و بسته شدن قنوات به دلیل گل و لای و ایجاد خوردگی در شبکه فاضلاب،بیرون زدگی آب قنوات در هنگام بارندگی از جمله مشکلاتی است که قنات های سبزوار برای این شهر بوجود آورده اند.
علاوه بر آن عدم مرمت و لایروبی اصولی و به هنگام،نداشتن اطلاعات دقیق درباره قنات های سبزوار و ساخت و سازهای ناآگاهانه از جمله تهدیداتی است که بر مشکلات قنوات این شهر دامن می زند.
اگر برنامه ریزی و اجرا درباره قنوات سبزوار را در دستور کار قرار ندهیم باید منتظر یک فاجعه شهری باشیم!
اگرچه سخن گفتن تئوریک درباره موضوع قنات ها سهل است اما باید هرچه زودتر کارگروهی از متخصصان تشکیل شود و پس از جمع آوری اطلاعات وارد فاز برنامه ریزی و اجرا شویم.
تخریب میراث تاریخی چند هزارساله ، معابر شهری، خسارات مالی و مهم تر از همه تلفات جانی ، مسائل جبران ناپذیری است که خواب را بر چشمانمان حرام می کند اگر لحظه ای همه این ها را یک جا تصور کنیم!
باید مادر چاه ها و میل چاه های اصلی قنوات را شناسایی و در صورت تایید کارشناسان باید آب را از طریق میل و مادر چاه ها برداشت نماییم و اجازه ندهیم این آب ها وارد سفره های آب های زیر زمینی شوند.
با روش ژئوالکتریک در مناطق خشک هم می توان سفره های آب زیر زمینی و شرایط آنها را بررسی کرد.
با این روش می توان محل تجمع آب را شناسایی و سپس وارد فاز برنامه ریزی شد.
باید میزان سطح بالا آمدگی آب را اندازگیری کنیم که برای این مهم باید چاه های ایزومتری در چندین نقطه که احتمال تجمع آب در آنجا پیش بینی می شود حفر شود تا در مدت های معین هفتگی،ماهانه و سالانه،سطح بالا آمدگی آب اندازگیری شود.
باید عمق مادر و میل چاه های قنوات و میزان دبی آب آنها مشخص شود.
قنوات وظیفه زه کشی آبهای زیر زمینی را بر عهده دارند که باید مرمت شوند.
به یاد داشته باشیم که با حادثه “قنات کسکن” و “فرو نشست زمین در چهار راه شهدا(بیهق)”که در مجموع باعث کشته شدن ۶نفر شد ، سال ها است زنگ خطر قنات های سبزوار به صدا در آمده است و هر لحظه با غفلت ما، به شماره افتادن بمبی مهیب در سبزوار سرعت گرفته و اگر همچنان دست روی دست بگذاریم دیگر قادر نخواهیم بود به گذشته بازگردیم!/محسن تدینی ثانی